Onkololessaa gaafa 20,bara 2014,Goototni Barattootni Oromoo koolleejjii barasiisota Jimmaa maqaa walga’ii tarsiimoo ”Haaromsaa Itoophiyaa” jedhuun olola mootummaan Wayyaanee sochii warraqsaa FDG dura dhaabbachuuf gaggeessuu balaaleffachuun sagalee diddaa dhageesisuun walga’ii Wayyaanotaa dhiitani ka’an.

Mootummaan abbaa Irree Wayyaanee maqaa walga’ii siyaasaa fi afaan faajjii baatee waliin rakkachaa jiru kana akkuma barattootni koolleejjilee barsiisota Oromiyaa gara mooraa barnootatti deebi’anii Koolleejjiiwwaan barsiisota kanneen akka Kolleejjii barsiisota Jimmaa, Kolleejjii barsiisota Naqemtee, kolleejjii barsiisota Mattuu, kolleejjii barsiisota Shambuu, kolleejjii barsiisota Asallaa fi kolleejjii barsiisota Baalee Roobeeetti walitti qabuun dirqamaan itoophiyummaa fi olola siyaasaa abbaa irree fudhachiisuuf torbee tokkoof teesisaa kan jiru goototni barattootni Oromoo Gaaffii kabajamuu mirga abbaa biyyummaa uummata Oromoo irratti kaachisuun wayyaanee dura dhaabbachaa jiru.

Addatti goototni barattootni Oromoo Koolleejjii barsiisota Jimmaa walga’ii Wayyaanee torbee tokkoof taa’aa jiran irratti guyyaa tokko guyyaan isaan tole jedhanii ergamtoota wayyaanee dhaaggeeffatan hin jiru, gaaffii mirga Oromoo fi Oromiyaa gadi jabeessanii irratti kaasuun isin uummata keenya ajjeessa  fi ajjeesisaa jirtu uummata keenyaa bakka bu’uu hin dandeessa biyya mootummaa hin jirre keessatti waa’ee mootummaa kaasuun keessan nuuf ifaa miti  biyyaa isin Itoophiyaa jettaan kana keessa mootummaa nama ajjeesuu malee mootummaan uummataaf dhaabbatuu fi uummata bakka bu’uu danda’uu keessatti ijaaramee hin beeku, seenaan biyya kana illee akkasitti barreeffamuu qaba jechuun ergamtoota Wayyaanee waan qabanii gadhiisaan wallaalchisuun  guyyaa har’aa sagalee mormii guddaa dhageesisuun walga’ii isiin gaggeessaa jirtaan hanga gaaffiin keenya deebii argatutti hin teenyu jechuun walga’ii wayyaanee dhiitanii ka’an.

Haaluma kanaan Ergamtootni Wayyaanee waan qabanii gadhiisan wallaaluun akkuma baratan humna poolisii waammachuun mooraan Koolleejjii barsiisota Jimmaa humna poolisaan eegamaa jira. Diddaa barattoota Oromoo Kolleejjii barsiisota jimmaa kana ilaalchisuun warabbii sagalee ni qabna waan ta’eef obsan nu eegadha, guyyaa boruuttis diddaan kun jaabatee kan itti fufu ta’uu beekamaa dha.

“እስርቤቱ  ኦሮሞ ኦሮሞ ይሸታል…”

 Jiituu Lammii Irraa

ዘመነ ቅኝ-ግዛት (the colonial era) ሲታሰብ ለኣፍርካ ሕዝብና ለምድሪቷ የማይሽር  መራራ ትዝታ ኣለዉ። የዚህ ክፉ ቀን የክፋቱ ልክ፣ የሕመሙ መጠንና የጸጸቱ ጥልቀት ከወሰን ያለፋ ዘመን ተሻጋሪ ነዉ።  የሀገር ባለቤትነትን ከመነጠቅ ኣልፎ ከሰብዓዊ ፍጡር ምድብ እስከ መዉረድ የደረሰ በደል የተስተናገደበት የታሪክ ጥቀርሻ በመሆኑ መቼም በጊዜ ወሰን የማይገደብ የታሪክ ትዉስታ ይዞ ይቆያል። ጥቁሩ ባለሀገር ሕዝብ (the indigenous people) በነጮቹ ወራሪዎች ዕይታ ሲመዘን እንደሳይጠን፣ ያልሰለጠነና ክፉ እንስሳ እንጂ እንደሰብዓዊ ፍጡር አይታሰብም ነበር። ይህንኑ አመለካከት ለማስረጽ ሲባልም ሁለንተናዊ ማንነቱን የሚያጥላሉ በርካታ አዋራጅ (pejorative) ስያሜዎች ተሰጥቶታል። የኣፍርካ ምድርም ቢሆን ወርቅና አልማዝ በገፍ እየታፈሰበት እንኳ የጨለማ ዕምብርት (heart of the darkness, the abode of barbarism and cruelty) ከመባል ኣላመለጠም።

በኣንጻሩ ደግሞ ነጮቹ ቅኝ ገዥዎች ለራሳቸዉ የሚሰጡት ግምትና ሁለንታናዊ ማንነታቸዉን የሚስሉት በታቃራኒዉ ገጽታ ነበር። ቋንቋቸዉ፣ ባሕላቸዉ፣ የተፈጥሮ ገፀ-ቀላማቸዉና ተክለ- ሰዉነታቸዉ በአጠቃላይ ሁለንተናዊ ማንነታቸዉ የመጠቀና የበላይ (superior) እንደሆነ ይሰብካሉ። ጥቁሩ ሕዝብ በኣእምሮ ብስለትም ሆነ በሰዉነት ብቃቱ የበታች (inferior) ሆኖ እንደተፈጠረ በጭፍኑ ይመሰክራሉ።  እንግሊዛዊዉ ታዋቂ ደራሲና ገጣሚ Rudyard Kipling ጥቁር ሕዝቦችን ማሰልጠንና ማስተዳደር የነጮቹ ዋነኛ ኃላፊነትና ሸክም እንደሆነ በድፍረት ተናግሯል። የብሪትሽ ቅኝ ግዛትን ወደ ኣፍርካ በማስፋፋቱ ሂደት ላይ ከፍተኛ ሚና የነበረዉ ፌረድሪክ ሉጋርድም (Frederick Lugard) በበኩሉ “ለዚህ ስልጣኔ ኣልባና የጭለማ ዕምብሪት ለሆነዉ ሕዝብና ምድር የባሕል ግስጋሴና የስልጣኔ ብርሃን ማምጣት ነዉ።” በማለት የወረሪዎቹን ስዉር ዓለማ ምክንያታዊ ለማስመሰል ጥሯል

ይህንን ኣንዱን የበላይ ሌላዉን የበታች ማድረግን ዓላማዉ ያደረገ ኣድሎኣዊ የማንነት አሳሳል( Identity characterization) ለመተግበር ከፍተኛ የቋንቋ ምሁራንን (lexicographers, psycholinguists, editors) ወዘተ የመሳሰሉትን እንዳሳተፋ ይነገራል። ትርጉሙ ወይንም ቃላቶቹ የሚሸከሙት ምስል(connotation) ከእዉነተኛዉ ኣፍሪካዊ ማንነት ጋር ምንም ዓይነት ዝምድና ባይኖረዉም እንኳ በሂደት ግን የሥነ-ልቦና ተጽዕኖ ማሳደሩ አልቀረም። ዛሬም ቢሆን እነዚህ ሁለቱ ቀለማት በብዙዎቹ ኣእምሮ ዉስጥ የሚፈጥሩት ምስልና የሚወክሉት ቃላዊ ፍቺ የተጽዕኖዉን ጥልቀት ያመላክታል። ያም ሆኖ ግን የሕዝቦችን እዉነተኛ ማንነት ዉጦ የሚቀር ኃይል አልተገኘምና ቀኑ ሲደርስ የጭለማ ስብከት በእዉነተኛ ብርሃን ከመሸነፍ አልተረፈም።

ለመንደርደሪያ ያህል ካነሳሁት አጭር ቅኝት ሰሞኑን በእጅጉ ሲከነክነኝ ወደ ሰነበተዉ ተመሳሳይ ጉዳይ ልዝለቅ። የኦሮሞን ሕዝብ ባህል፣ ቋንቋ፣ ታሪክና አጠቃላይ የማንነት እሴቶቹን ለመደምሰስ ዘመናትን ያስቆጠረ ዘመቻ ሲካሄድ መቆየቱ አጠያያቂ አይደለም። ሆኖም ግን ህዝቡ በዚህ ረገድ ባካሄደዉ ትግል በሚያስደንቅ ፍጥነት እዉነተኛ ማንነቱን በትዉልዱ ልብ ዉስጥ መልሶ ለመስረጽ ተችሏል። በዚህ የትግል ዕምርታ የሚደነግጡ ቀናተኛ ግለሰቦች ኣለዋቂነታቸዉን በሚያሳብቅ መልኩ በደነገጡ ቁጥር ኣላዋቂነታቸዉን የሚያጎላ አጸያፊ ቋንቋን ከመጠቀም ኣልታቀቡም። ከማይሰለጥነዉ የዕብሪተኞች አንደበት

Gabaasa Qeerroo Yuuniversitii Hawaasaa Onkoloolessa 19,2014
Oromoon gaafa mammaaku “YAA GOWWAA SI DUUBAAN BOWWAA” Mootummaan Wayyaanee hagayya 10/2006 A.H irraa eegalee marroo marroodhaan barattoota fibarsiisota mana baruumsa sadarkaa tokkooffaa hanga barattoota fi barsiisota dhaabbilee ol’aanotti jiraniif leenjii tarsiimoo fi imaammata siyaasa EPRDF dirqiin walitti qabee kennaafii turuun ni yaadatama. Waan ummata gowwoomsitu itti fakkaate maleeofumaa akka gowwoomaa jirtu waan hubatte hin fakkaattu.

Walgahiin Wayyaaneen dirqii fi humnaan barattoota fi baarsiistota teessisaa turte kun siyaasa ishii kasaaraa guddaa keessa buusuu irra darbee biyyattiis qarqara gaaga’ama kufaatii diinagdee irraan gahuunis waan hafuu miti. Mammaaksi mataa gubbaa irratti caqafamuuf yaalames cal jedhee miti kan kaafameef: wayyaaneen yommuu umrii aangoo ishee dheereffachuuf tooftaa fi maloota garagaraa baafattu saboota cunqurfamoon immoo tooftaa kanatti dhimma bahuun haala mijataa uummatanii narratti finciluu danda’u jedhee yaadee beekaa laata yoo hin beeku ta’e yaa gowwaa si duubaan bowwaa jedhaani.Walgahiin dirqii tun qeerroon oromoo iddoo garagaraa irraa walitti dhufuun walbaranii akka warraaqsa isaanif humna argatan carraa banteefii turte.

Dabalataanis barattoota cunqursaa saba isaanii irra gahaa turee fi jiru hin hubanneef hubannoo bal’aa laateejira. Onkoloolessa 18/2014 Qeerroon Yunivarsiitii Hawaasaa kaampasii Awaadaa waallee warraaqsa fi kallacha qabsoo bilisummaa Oromoo kan ta’e ABO faarsuun lammii boonsuun diina raasaa bulan.Qeerroon yunivarsiitii Hawaasaa qophii barattoonni waggaa lammaffaa waggaa tokkoffaa isaanii yaadachuuf qopheeffatan sababeeffachuun dungoo diimaa magariisa diimaa qabsiifachuun itti naanna’anii sirbaa bulan.
Iyyoolee ABOn dhufee as oolee……..
Maasaan gamaa lafa hin baatuu…………
Gooba kormaa fi waallewwan warraaqsaa hedduudhan ilmaan habashootaa sodaa guddaa fi raafama hin taane keessa buusan. Wanti guddaa nama dinqu barattoonni haaraan bara kana mooratti dabalaman guutummaan guututti hirmaachuu isaaniti.Kun immoo leenjiin wayyaanee ilmaan Oromoo kaayyoo ganamaa geeddarsiisuu irra ittuu xiiqessee akka isaan mirga isaaniif falmatan taasisuu nutti mul’isa.

Wayyaaneen leenjis kennitee barattoota Oromoos Yunivarsiitota Oromiyaan ala jiranittis ramaddee ilmaan Oromootti danqaa taatee akeeka ganamaa irraa dhaabuu hin dandeessu.kanumaan wal qabatee yuuniversitii Hawaasaa keessatti barattootni haaraa dhufanii fi kan mooraa jiraatan walitti dhufuudhaan mootummaa Wayyaanee dhaadannoo fi sirboota qabsootiin muffaa guddaa keessa akka buusan gabaasni Qeerroo mooraa Yuuniversitii Hawaasaa irraa nu gahee addeessa.

Gabaasa Qeerroo DD.Onkoloolessa 18,2014

Godina Qellem, aanaa Gaa’oo Qeebbee uumata nagaa fi barattoota nagaa maatii irra deemee jeequu fi uumata maatii barattootaa qabanii qormaata irratti gaggeessuu hojii godhatee jira. Humni waraanaa fi tikoota wayyaanee Onkoloolessa 16,2014 naannicha qubate addatti barattootaa fi qonnaan bultoota umuriin dardara ta’an irratti xiyyeefatnoo guddaa kennee maatii irra deemee qabee doorsisuu fi mana sakatta’uun ABO waliin hariiroo qabdan sababa jedhuun guutummaan naannichaa goolaa jira.

Godina kana guutummaa kan keessatti mootummaan Wayyaanee hanga gandaa fi hawwasa keessa deemee hojjetotas tahee hojjetaa kan hin tahin maqaa qorannaa fi toohannaan uummata keessa jaleewwan isaa tamsaasee jira, asuma magaalaa Dambi Doolloo keessattis shira hangana hin jedhamnetu xaxamaa jira, of jiraachisuuf hojii dhuunfaa banatanii kan hojjetan, daldala irratti kan argaman muutummaaf gibira kennaa hin jirtan jechuun saamicha gaggeessaa jira, jabinnii fi tumsi uummataas kan jabaatee fi kan isa rifachiiseedha, mare fi wal gayii mootummaan Wayyaanee waamu irratti uummanni hin argamin fesheleessuun, fedhaa fi duudhaa mootummaan Wayyaanee ofiif barbaadu uummanni yeroo kana dura dhaabbatee waan ugguruuf uummata gidduutti shira hammeenyaa xaxuu fi maqaa shororkeessaa keessatti moggaasaa jira, uummata keessatti humna mootummaadhaan mormutu jira kan jedhuttis waan shakkuuf qaama waraana federaala irraagara Godina Qeellem erguun uummata nagaa keessa lolaasaa jira. Filannoonis fuula duratti waan gaheef jecha yeroo jiru ololaan guubuudhaan uummata gowomsaa jiruudha, caasaa fi qaama uummata keessaa qabuunis yeroo ammaa kana uummata qote bultoota gandoota keessa deemuun filannoo akka filaniif jecha ololli dharaa fi uumata kan hin fayyadne hafarfamaa jira.